Een familiecontract over je nalatenschap: gewenst instrument?

24 april 2023

Zou het niet mooi zijn om families samen aan het roer te laten staan wat betreft de nalatenschap van een familielid dat nog niet is overleden? Volgens het huidige erfrecht is het echter niet toegestaan voor families om voorafgaand aan een overlijden in een zogeheten erfovereenkomst afspraken te maken over de nalatenschap. En dit terwijl een nalatenschap tot veel conflicten en onbegrip kan leiden. Het is dan ook de vraag of ons erfrecht nog bij de huidige tijd past, waarin mensen meer behoefte hebben aan vrijheid. Of zou afschaffing of aanpassing van het verbod op erfovereenkomsten beter passen? Diverse landen, waaronder België en Duitsland, zijn Nederland hierin al voorgegaan. In deze blog licht ik dit toe.

Wat is het verschil met een testament?

Wanneer je denkt aan een instrument om je nalatenschap te regelen, dan denk je aan een testament. Een testament is een eenzijdige akte, die wordt opgesteld bij de notaris. Hierin kun je dan bijvoorbeeld regelen wie je erfgenamen zijn, wie jouw nalatenschap moet afwikkelen en wie voor de kinderen moet zorgen als je er niet meer bent. Een ander instrument om je nalatenschap te regelen, is een erfovereenkomst. Hiervoor heb je, in tegenstelling tot het testament, meerdere familieleden nodig. Zij moeten zich dan houden aan de gemaakte afspraken, waarvan ik hierna een paar voorbeelden zal geven. De familieleden kunnen niet eenzijdig op deze afspraken terugkomen, ook niet degene om wiens nalatenschap het straks gaat.

 

Wat zou je in een erfovereenkomst bijvoorbeeld kunnen afspreken?

Aangezien na overlijden conflicten kunnen ontstaan over in het verleden gedane schenkingen en andere voordelen, kunnen partners en hun (stief)kinderen bijvoorbeeld een overzicht vastleggen van verschillende schenkingen en andere voordelen, zoals de oppasdienst van opa en oma. Ook zou kunnen worden afgesproken dat na overlijden over bepaalde schenkingen en andere vormen van bevoordeling niet meer kan worden getwist en/of dat zij tegen elkaar wegvallen. Stel dat de dochter een dure studie heeft gekregen van haar ouders en de zoon niet, maar de zoon wel een schenking heeft ontvangen. De familie kan dan afspreken dat de schenking en de dure studie elkaar compenseren en dat de dochter op dit punt geen aantasting van haar legitieme portie kan claimen.  In dit kader zou bijvoorbeeld ook kunnen worden afgesproken dat schenkingen die ouders aan een kind doen voor levensonderhoud, bijvoorbeeld in de situatie dat een kind minder kansen heeft op de arbeidsmarkt, niet in twijfel zullen worden getrokken door de andere kinderen, ook als dit hun legitieme portie aantast. Verder zouden bij familiaire bedrijfsopvolgingen bijvoorbeeld ook afspraken kunnen worden gemaakt over de financiële compensatie aan de niet-opvolgende kinderen.

Daarnaast is het denkbaar dat afstand wordt gedaan van het erfgenaamschap, in ruil voor iets anders. Ingeval er kinderen zijn uit een eerdere relatie, kunnen afspraken worden gemaakt over de gelijke behandeling van de (stief)kinderen, bijvoorbeeld om zekerheid te verschaffen dat alle kinderen bij samengestelde gezinnen na het overlijden van de eerste ouder ook meedelen in de nalatenschap van de langstlevende. Ook zou in het kader van bedrijfsopvolgingen bijvoorbeeld de waarde(ring) van de geschonken aandelen in het bedrijf kunnen worden vastgelegd.

De erfovereenkomst is dus geen volledige en definitieve regeling over de gehele toekomstige nalatenschap, maar hiermee kan wel in belangrijke mate worden geanticipeerd op de verdeling van de nalatenschap. In goed overleg met alle betrokkenen kunnen bindende afspraken worden gemaakt op maat van de familie (en eventueel het bedrijf). Hierbij kan rekening worden gehouden met de persoonlijke situatie van de contractspartijen (ieders vermogen, capaciteiten, talenten en beperkingen). Met deze afspraken hoeft naar mijn mening niet per definitie te worden gestreefd naar mathematische gelijkheid; net zoals in België nu het geval is, moet volgens mij worden gezocht naar een evenwicht waar iedereen zich in kan vinden (wat voelt voor partijen evenwichtig of eerlijk aan?). Ook kan rekening worden gehouden met wat fiscaal het meest optimaal is.

 

Welke voordelen kunnen erfovereenkomsten hebben?

Erfovereenkomsten kunnen verschillende voordelen hebben. Allereerst brengt het proces van het sluiten van erfovereenkomsten het ‘lastige’ gesprek op gang over de nalatenschap. Daarnaast wordt voorzien in de – zeker in het kader van estate planning – broodnodige flexibiliteit. Verder kan direct bij het sluiten van de familieovereenkomst (rechts)zekerheid worden verkregen doordat de contractspartijen niet (zelf) op de gemaakte afspraken kunnen terugkomen. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat degene om wiens nalatenschap het gaat niet eenzijdig op de erfovereenkomst kan terugkomen door zijn testament te wijzigen. Bovendien kan met erfovereenkomsten onduidelijkheid en daarmee onzekerheid worden weggenomen over bijvoorbeeld reeds gedane schenkingen. Dit voorkomt uiteindelijk ook nalatenschapsconflicten en komt de familievrede dus ten goede, zowel in als buiten de juridische sfeer. Zaken worden immers in openheid besproken en naar eigen inzicht vastgelegd. De betrokkenheid en (emotionele) binding van alle betrokkenen dragen hieraan bij. Door zaken vooraf met elkaar te bespreken en vastleggen, ontstaat dus minder gedoe aan de achterkant.

 

Welke waarborgen moeten worden ingebouwd?

Erfovereenkomsten zijn in sommige situaties een ideale oplossing, maar zonder enige twijfel hebben erfovereenkomsten ook verregaande gevolgen. Het raakt rechtstreeks aan het vermogen van de verschillende erfgenamen. Daarom ligt een belangrijke uitdaging in het creëren van wettelijke voorwaarden die zowel voorzien in een evenwichtige totstandkoming van deze bijzondere vaststellingsovereenkomst als in voldoende partijautonomie. Zou bijvoorbeeld de notaris daarin verplicht een rol moeten krijgen? Op basis van zorgvuldige begeleiding, communicatie, het zoeken van verbinding, samenwerking en het bereiken van evenwicht zowel op het juridische als het emotionele vlak, kan zo tot een goede erfovereenkomst worden gekomen.

 

Tot slot

Nader onderzoek en verdere discussie leiden hopelijk tot een wetswijziging, met een nieuw nalatenschapsinstrument voor families als gevolg. Hoe de erfovereenkomst fiscaal uit zou moeten werken, moet uiteraard ook op de agenda van de wetgever komen te staan.